Het sociale domein is volop in beweging. De decentralisaties van Wmo, Jeugdhulp en de invoering van de Participatiewet zijn daarvoor belangrijke impuls.  De visie achter deze decentralisaties is meer participatie en eigen kracht van de burger, minder bureaucratie, meer slimme combinaties om reële resultaten te bereiken, een beperktere rol van de overheid en vermindering van de inzet van overheidsgeld. Nu, twee jaar later, dreigt de beweging stiekempjes te institutionaliseren. De metaforen voor de beoogde beweging worden werkelijkheid; met alle gevolgen van dien. De beweging valt uiteen en verstolt in fragmenten; steeds kleiner en gedetailleerder.

Neem het keukentafelgesprek. Bedoeld en beoogd is het gesprek dat inwoners samen met gemeenten of professionals voeren om in aanmerking te komen voor ondersteuning vanuit de gemeente. Doel van het gesprek is om voor iedere individuele burger tot passende antwoorden voor hun vraagstuk of uitdaging te komen. Het doel was en is een open dialoog. Maar het doel is modelmatig in vorm gevangen. Het gesprek moet aan de keukentafel plaatsvinden.

Waarom, denk ik dan, kan het geen bankgesprek zijn. Of een gesprek tijdens de afwas. Een gesprek tijdens een wandeling of autoritje. Het doel immers is een open dialoog! Voorwaarde daarvoor is wederzijds vertrouwen en een gevoel van gelijkwaardigheid en veiligheid. Bovendien vraagt dit ruimte en tijd om het gesprek te kunnen voeren.

Een dialoog is een gesprek tussen twee of meer mensen waardoor die beter begrijpen wat de ander denkt, vindt en voelt. Wat de ander beweegt of tegenhoudt. Wat de ander wenst of wilt. Het gaat er niet om anderen van je eigen opvatting te overtuigen, zoals in een discussie of debat het geval is. Een  dialoog is ook meer dan een beleefd gesprek over koetjes en kalfjes. En het is zeker geen eenrichtingsverkeer; zoals helaas vaak het geval blijkt. Gewoon, omdat tijd en rust ontbreekt. Een dialoog verbindt mensen, maakt ruimte voor nieuwe gezichtspunten en kweekt onderling begrip. Een dialoog is meer dan een gesprek. Een dialoog leidt tot nieuwe inzichten, activiteiten en werkwijzen, afgestemd op de behoeften van de gesprekpartners. De dialoog is een ontmoeting tussen mensen, waarbij contact en aandacht van belang zijn. Het is, mede daarom, helemaal niet wenselijk in lokale verordeningen op te nemen dat in het ‘toegangsproces’ altijd een keukentafelgesprek plaatsvindt. Je zult maar geen keukentafel hebben! Of er helemaal niet graag aanzitten.

De combinatie met de vaak grote werkdruk maakt bovendien dat er voor de professionals vaak veel urgentere thema’s zijn dan het keukentafelgesprek. Kreunend en steunend wordt voldaan aan deze tijdrovende taak; die voor velen voelt als een verplicht nummer. De werkelijkheid is daardoor dat het keukentafelgesprek vaak enkel en alleen de opmaat en maatstaf is voor het ‘persoonlijk plan’ dat onderdeel van en voorwaarde is in het zogenaamde ‘toegangsproces’. De dialoog gesystematiseerd tot een vinkgesprek.

De Jeugdwet en Wmo schrijven namelijk voor dat er zorgvuldig naar de persoonlijke omstandigheden en de behoefte en mate van beperking van de inwoners moet worden gekeken. Dit, om vast te stellen welke voorziening nodig is. Daarom moet in een persoonlijk gesprek worden vastgesteld welke hulp er nodig is. Dat alles moet landen in een persoonlijk plan. Ook wel zorgplan, budgetplan, familiegroepsplan, ondersteuningsplan of toekomstplan genoemd.

Het persoonlijk plan is te danken aan de Tweede Kamerleden Vera Bergkamp (D66) en Otwin van Dijk (PvdA) en aan het amendement dat zij in maart 2014 indienden. Dat amendement zegt dat een inwoner het college van B en W een persoonlijk plan mag overhandigen waarin hij of zij – al dan niet tezamen met zijn of haar persoonlijke netwerk – de omstandigheden en de voorziening heeft beschreven die hij of zij wenst. Het gaat om een persoonlijk arrangement dat nodig is om zelfredzaam te kunnen zijn en te participeren.

De bedoeling ervan is goed. Inmiddels echter is de mag-bepaling in de wet een moet-bepaling geworden. Het (uitnodigend) recht is een (afstotende) plicht geworden. De belangrijkste toevoeging in het amendement: “Burgers hebben zelf de keuze op welke wijze en met welk(e) instrument(en) of methodiek(en) zij hun persoonlijke plan willen vormgeven”,  is daarbij gemakshalve over het hoofd gezien.

Het gevolg van dit alles: Het (opstellen van een) persoonlijk plan wordt meer als een last dan lust gezien en ervaren. Door inwoners net zo goed als door professionals. Er worden dan ook weinig persoonlijk plannen opgesteld. De reden? Het sluit niet aan bij de persoonlijke logica en situatie van mensen; inwoners noch professionals.

En laat ik eerlijk zijn. Ook ik zou eerst heel diep moeten nadenken voordat ik weet wat ik in mijn eigen persoonlijk plan wil opnemen. Wat mij tegenstaat is de gestructureerde aanpak ervan. Het begint met waardeoriëntatie, gevolgd door doelen en vervolgens de stappen die daarbij horen. Maar zo’n manier van denken is mij eigenlijk vreemd. Ik ben iemand die op het ritme van het leven door al die vragen heen gaat. Ik zet veel liever in op de goede dialoog. Tijdens zo’n dialoog komen drijfveren, wensen en belemmeringen als vanzelf naar boven. Net zo goed als de dingen die je nodig hebt om dat te bereiken. En weet je wat het grappige is? Als je dat doet, ontstaat het plan, het realiteitsgehalte en de zin om het te gaan doen, of er aan bij te dragen, als vanzelf.

Een goede dialoog, waarbij je de tijd neemt om naar elkaar te luisteren, levert de antwoorden spelenderwijs. Als je die aan het eind van de dialoog opschrijft of optekent, heb je een goed en gedeeld plan. Niet voor de vorm, maar voor de beweging die gewenst is.

• De auteur, Peter Paul J. Doodkorte, is als senior adviseur verbonden aan Vondel & Nassau, een landelijk werkend adviesbureau voor sociaal domein en overheden.

• Meer blogs en ideeën zijn te vinden op Verruim de horizon en Inspirituals