De transformatie vraagt om nieuwe vormen van sturing, verantwoording en monitoring in het brede sociaal domein. Maar, hoe doe je dat, als je daarbij bekneld raakt in standaarden, systemen en structuren die dat niet ondersteunen.

Als efficiency, rendement, controle en beheersing in plaats van het welzijn van de mens voorop staan. Als de prijs bepaalt wie wat mag leveren? Hardnekkige problemen blijven dan onopgelost en daadwerkelijke omvorming blijft.

Het moet beter. Maar hoe dan?

Duidelijk is dat marktwerking niet bijdraagt aan de beoogde inhoudelijke omvorming. Aanbieders en – meer nog – hun professionals – willen wel, maar kunnen niet innoveren. Omdat gemeenten op zo laag mogelijke prijs aanbesteden. Het gevolg? Gemeenten en aanbieders houden elkaar – vaak onbedoeld en ongewild – in een wederzijdse wurggreep. Daardoor komt innovatie onvoldoende van de grond. Eerdere marktanalyses, uitgevoerd in het kader van de transitie jeugdzorg, maar ook recentere onderzoeken tonen dat ook aan.

De oorzaak van dit alles ligt volgens mij in niet geringe mate in een (te) rigide uitleg en toepassing van de Europese aanbestedingsregels.  Natuurlijk, er zijn Europese regels, maar de letterknechten hanteren die regels veel te strikt. Met precies het effect dat de Europese regelgeving beoogt te bestrijden: een onevenredige verstoring van de interne markt. Ik wijs bijvoorbeeld op de vele uitglijders die eerder zijn gemaakt bij het aanbesteden van de thuiszorg. Daar ging het om relatief eenvoudige hulpverlening. Binnen belangrijke segmenten als de Wmo en de jeugdhulp zitten veel ingewikkelder kanten.

Ik ben overigens niet per se tegen aanbesteden, maar binnen het sociaal domein zijn er ook belangrijke argumenten te vinden die pleiten voor een subsidiegrondslag. En, anders dan ik vaak hoor beweren: het staat Nederland en haar gemeenten vrij om – binnen zekere randvoorwaarden – voor het sociaal domein met subsidies te werken. Waarmee bovendien ook verantwoord marktgedrag – continuïteit van zorg, van infrastructuur, van werkgelegenheid en van contract gediend is.

De diensten binnen het sociaal domein bevinden zich op het grensvlak tussen publieke belangen op nationaal en decentraal niveau en de regels van de interne markt. Decentrale overheden hebben volgens de Europese regelgeving en de rechtspraak van het Hof van Justitie een ruime beleidsvrijheid bij het omschrijven en laten uitvoeren van deze diensten van algemeen belang. Concreet betekent dit dat een decentrale overheid een onderneming – zoals een samenwerkingsverband van aanbieders – mag belasten met het uitvoeren van een taak in het publiek belang. Tenzij de verhoudingen op de interne markt onevenredig verstoord worden.

Aanbesteding of subsidies: het gaat bij contractering om het vastleggen en kunnen sturen op het te bereiken doel. De te hanteren methodiek (aanbesteden of subsidiering) is daarvoor minder relevant. Welke contractvorm ook gekozen wordt, essentieel is, dat tussen opdrachtgever en opdrachtnemer de verantwoording – in termen van prestaties en prestatiedoelstellingen – helder is vastgelegd. Opdat een helder en eenduidig beeld over de geleverde diensten en daarmee behaalde resultaten ontstaat. Bijna altijd weegt daarbij overigens de facto de prijs zwaarder dan de voor de inwoners belangrijke zaken als kwaliteit of continuïteit. De veronderstelling dat  bij aanbesteding de resultaten scherper gedefinieerd kunnen worden dan bij subsidies – en dus ook makkelijker afrekenbaar zijn – is dan ook eerder een vondst dat werkelijkheid. In de praktijk kan met beide vormen hetzelfde bereikt worden.

Mijn voorkeur voor het werken met subsidies binnen het sociaal domein kent verschillende pijlers. Allereerst is het een vertrouwd instrument en levert het in de praktijk meer continuïteit (verantwoord marktgedrag) op. Meest wezenlijk echter is de ontwikkelopgave binnen het sociaal domein zelf. Die vraagt  naast een professioneel en robuust opdrachtgeverschap om partnerschap. Eerder nog dan vernieuwing of uitbreiding van aanbod of activiteiten. Dat bereik je niet eerder of beter door marktwerking of een andere vorm van contractering. Wel door gericht te sturen op samenwerking tussen partijen. Met een gebieds- of themagerichte opdracht rond de opgave aan een groep van partijen bijvoorbeeld. Op basis van een helder geformuleerde opdracht (het ‘wat’). Een opdracht die richting geeft aan en ruimte biedt voor een geïnspireerde uitvoeringspraktijk. Met een daarop afgestemde en toegeruste vorm van verantwoordelijkheidsverdeling (sturing) en bekostiging.

Aan de hand van een in gezamenlijkheid geformuleerde heldere opdracht (het ‘wat’), en aansluitend op  het sociale profiel van en de problematiek in de gemeente, bepalen de opdrachtnemers in onderling overleg en afstemming hoe de opgave maatschappelijk herkenbaar, adequaat, betaalbaar en efficiënt uitgevoerd kan of moet worden. Met zo een aanpak bereik je meer samenhang en integraliteit en geven we professionals de ruimte. Zo ook kunnen partijen elkaar scherp houden en de lokale doelen in het sociaal domein realiseren. Tenslotte – en dat is ook niet onbelangrijk – het voorkomt een enorm kostbaar en bureaucratisch circus van ingewikkelde en tijdrovende procedures. Daarmee valt ook inhoudelijke winst te boeken: de lange doorlooptijd van aanbestedingsprocedures bieden nauwelijks ruimte om noodzakelijke wijzigingen in het hulpaanbod op korte(re) termijn door te voeren. Dat kan betekenen dat we producten contracteren die niet meer voldoen aan de wensen van inwoners en gemeenten.

Innovatie is noodzakelijk om binnen de financiële kaders goede zorg voor alle inwoners te ontwikkelen en aan te bieden. Natuurlijk is efficiënt en effectief inkopen en subsidiëren daarbij belangrijk. Maar het geld snelt voorbij, als wij in wantrouwen handelen. Als wij kwaliteit, vertrouwen en ruimte als basis nemen, zullen wij minder zorg verspillen. Vernieuwing immers, krijgt vorm in de interactie tussen professional, inwoners en hun netwerk! Breng daarom de gezamenlijke inzet in beeld, evalueer en toets op resultaat. Kortom, breng informatie over het functioneren van het domein als geheel bijeen. Ga daarover met elkaar en transparant en met de juiste expertises om tafel. Het realiseren van een gelijk speelveld voor grote, kleine of nieuwe spelers hoort daarbij!

• De auteur, Peter Paul J. Doodkorte, is als senior adviseur verbonden aan Vondel & Nassau, een landelijk werkend adviesbureau voor sociaal domein en overheden.

• Meer blogs en ideeën zijn te vinden op Verruim de horizon en Inspirituals