Ikzelf had het bericht niet opgemerkt. Het werd mij aangereikt door mijn Facebook-vriend Edo Paardekooper – Overman. Hij is onder meer actief voor de Landelijke Cliëntenraad Sociale Zekerheid (SUWI) en het Platform Minima Organisaties Haarlem e.o. (PMO). Hij heeft, wellicht mede daardoor, oog voor dit soort van zaken. Volgens het berichtje zelf was het een geweldige ontdekking. Grootser dan de relativiteitstheorie van wijlen Einstein bijvoorbeeld. Het is dan ook een gotspe dat de media er zo weinig aandacht voor hadden. Want laten we wel wezen, het is me een vondst!

Zonder boetes zijn mensen eerder uit de schulden. Ontdekte volgens het ronkende nieuwsbericht zorgverzekeraar CZ.  Zo blijkt dat mensen die schulden hebben niet geneigd zijn om die sneller af te lossen als je er steeds boetes bovenop stapelt. Wat wel werkt: het afsluiten van realistische betaalregelingen. CZ wist met dat inzicht de verliezen wegens wanbetalingen in vijf jaar tijd te halveren. Onbegrijpelijk dat wij dat niet eerder hebben gezien!

Onze wereld is “verdraaid”. Natuurlijke principes van de logica gaan verloren onder een lawine van onnatuurlijke management- en systeemlogica. Wij worden gegijzeld door wetten en regels en veronachtzamen de logica der dingen. Met het gevolg dat mensen vermalen worden en vastlopende in het steeds doller draaiende stelseldenken.

We denken zaken te kunnen beheersen door systemen in te voeren, maar het effect is het tegenovergestelde. De ‘illusie van houvast’ regeert ons denken en doen. De tragiek daarbij is dat we het vaak ook nog doen met de beste bedoelingen. Hoe tragisch. Hadden we, denk ik dan, soms maar wat minder beste bedoelingen.

Is er veel moeite voor nodig om je voor te stellen dat mensen die – door pech, domheid of stommiteit – in de schulden geraken niet geholpen zijn met boetes?  Het effect daarvan is geen oplossing, maar een verergering van het probleem. Moeten wij die schulden dan zomaar kwijtschelden? Nee, natuurlijk niet. Maar zeker is dat we het probleem ook niet mogen verergeren.

Toch doen wij dat dagelijks. Op kleine, individuele schaal, zowel in de geopolitieke wereld. Mensen en staten die hun portemonnee of begroting niet op orde hebben straffen wij met boetes. En, omdat wij ergens ook wel voorvoelen dat dit wellicht niet helemaal deugt, ontwikkelen wij een separaat systeem om de pijn te verzachten. Terwijl de ene hand slaat, geeft de andere hand.

Wij declameren als gulle gevers – ons eigen schuldgevoel afkopend – het recht op ondersteuning en spreken verontwaardigd schande over het feit dat veel te weinig mensen daarvan gebruik maken. Hierdoor – willen de berichten – blijven jaarlijks miljoenen euro’s liggen.

Wat is dan de oplossing? Hoe kunnen wij dit patroon doorbreken? Simpel. Door van rol te verwisselen. Door je te proberen voor te stellen wat het voor jou zou betekenen als jij aan de andere kant van de tafel c.q. het probleem zou zitten. Paradoxaal genoeg doen wij dat te weinig.

Het effect daarvan is nabijheid. Samen op de bank of aan de keukentafel gaan zitten en praten. Niet over de oplossing, maar over de oorzaak. Als wij de oorzaak kennen, kunnen wij nagaan wat er nodig is om die omstandigheid te beïnvloeden dan wel te wijzigen.

Nee, het is geen briljante oplossing. Wel een logische. Voor de duidelijkheid: een dergelijk rolwisseling is geen garantie voor succes, maar het patroon in stand is – zo leert de ervaring ons – in elk geval wel een garantie op ongeluk.

Samen stilstaan bij ‘de bedoeling’ dus. Ons afvragen wat de waarde is die wij voor elkaar kunnen en willen hebben. En wat daarin het meest wezenlijk is. Dat vraagt om denken en doen vanuit de leefwereld van mensen. Het hier en nu waarin mensen beslissingen nemen. De systeemwereld, met daarin alle afspraken die we maken om de leefwereld systematisch te laten verlopen, kan daarbij helpend zijn, maar nooit leidend. Beginnen dus bij de bedoeling en van daaruit de zin en onzin van de regel beoordelen. En, onszelf daarbij steeds de vraag stellend of wijzelf de mogelijke oplossing zouden accepteren.

Systemen moeten ondersteunend zijn, in plaats van leidend. Alleen dan kunnen wij anticiperen op de werkelijke wereld.  Mensen die het eenvoudig en dicht bij de mensen houden levert een win-winsituatie op. Leerde ook CZ, toen zij de systeemwereld losliet en terugkeerde naar de bedoeling.

Het stapelen van boetes en incassokosten maakt problematische schulden catastrofaal. Wil je echt wat doen? Echt vooropgaan in de strijd tegen schulden en armoede? Leg dan gewoon contact ‘om te informeren wat er aan de hand is’. Mensen lopen niet voor hun plezier achter met betalen. Gebeurt dat wel, dan moet je ze niet achternalopen met boetes, incassorekeningen en wat dies meer zij, maar meelopen op dat wat mogelijk is. Die logica, die van het hart en het verstand, is winstgevender. En daarmee ook een betere vriend dan welk stelsel of systeem ook.