Je bent een professional en vanuit jouw werk betrokken bij het sociaal domein. Je hebt een concreet sociaal vraagstuk waar je een originele invalshoek voor zoekt. Oplossingsgericht en creatief als jij bent, vind je deze ook. En dan begint de ellende. Want creativiteit binnen het sociaal domein mag hoog in het vaandel staan, het praktiseren ervan is niet zelden het juiste recept voor mislukking en/of frustratie. Je struikelt over de drempel van rechtmatigheid.

Goed beleid en goede oplossingen voor vraagstukken in het sociaal domein moeten aan steeds meer voorwaarden voldoen. Ze zijn ‘domein overstijgend’, ‘efficiënt’, ‘duurzaam’, ‘buurtgericht’,  ‘cliëntgericht’ en meer. Ze moeten echter ook en vooral rechtmatig zijn. Doen wat werkt mag, mits het rechtmatig is. Liever, zo lijkt het soms, doe je iets wat misschien niet direct bijdraagt aan de oplossing, maar wel rechtmatig is. De uitleg van ‘rechtmatigheid’ blijkt voor menig professional binnen het sociaal domein een struikelsteen voor en bij betrachtte creativiteit.

Rechtmatigheid is een juridische term, die aangeeft dat een (voorgenomen) handelwijze in overeenstemming moet zijn met de bedoeling van de geldende regels en besluiten. Binnen het sociaal domein werken steeds meer professionals volgens de bedoeling van wet- en regelgeving. In de financiële en of materiële context van de financiers op gemeenteniveau wordt vaak een striktere uitleg gehanteerd: een begroting of verslag kun je alleen financieel rechtmatig opstellen, door alleen kosten en baten op te voeren die in overeenstemming zijn met wettelijke regelingen en verordeningen. Een sportactiviteit voor een jongere – als onderdeel van een totaalaanpak – werd door een professional als een passende oplossing in het kader van de Jeugdwet beschouwd. En dus als passend binnen de bedoeling van de wet. En daar dacht de financiële afdeling nou net weer anders over: de Jeugdwet kent geen vergoedingen voor sportactiviteiten. Dus is de uitgave niet rechtmatig en de oplossing niet correct, laat staan uitvoerbaar.

Het passende antwoord voor een inwoner met een ondersteuningsvraag rond – bijvoorbeeld – participatie kan heel goed liggen bij een antwoord in de sfeer van schuldhulpverlening. Zoals het passende antwoord voor een te klein behuisde ouder – die ten einde raad is met twee heel drukke ADHD’ers – een verbouwing in plaats van GGz-behandeling kan zijn. Allemaal oplossingen die passen bij de bedoeling van de wet- en regelgeving. Allemaal oplossingen die domein overstijgend, duurzaam, cliëntgericht en kostenbesparend zijn. Maar volgens de letterknechten desondanks niet rechtmatig.

Creativiteit kun je niet afdwingen. Het bestaat doordat mensen vrij kunnen denken en ontstaat door een sterke intrinsieke motivatie: passie. Passie om voor een situatie een passende oplossing te bedenken. En als die oplossing je voor nieuwe problemen stelt, steeds verder te zoeken tot het passende antwoord duidelijk is.

Creativiteit kun je wel om zeep helpen. Door de creatieve oplossing binnen het system dat juist deze oplossing onmogelijk maakt te willen borgen. Menig professional struikelt dan over de drempel van rechtmatigheid. Waarbij hij of zij al snel het gevoel krijgt iets heel erg verkeerd te doen. Zo niet fraude pleegt. Als het vervolgens echt niet lukt het ‘meesterwerk’ te realiseren en aan de gewekte verwachtingen te voldoen, zal dat het creatieve denkproces voor de toekomst zo niet blokkeren, dan toch stevig frustreren.

Als het sociaal domein om creativiteit vraagt, vraagt dat om een verandering. Onder andere waar het gaat om het hanteren van het begrip ‘rechtmatigheid’. Het vraagt om een systeem dat ruimte biedt aan professionals die in staat zijn verantwoordelijkheid te dragen voor het resultaat. Niet op basis van instructies of opdrachten, maar op basis van verantwoording van de bedoeling van hun doen of laten.

Wie meent dat daarmee creativiteit is voorbehouden aan slimme, getalenteerde of exceptionele mensen help ik graag uit de droom. Iedereen is creatief. Niet in de laatste plaats mensen die in knelsituaties zitten. Zij kunnen – niet zelden beter dan de professionals – precies duiden wat eraan schort en wat hen daadwerkelijk helpen kan. Het zijn vaak antwoorden of oplossingen die niet voor het grijpen liggen in de schappen van het systeem. En dus schiet menig professional al gauw in de modes van ‘het kan niet, het mag niet, dus het zal niet.’

Een passender houding zou zijn de vraag te stellen wat er nodig is om dit soort van ‘super’-oplossing mogelijk te maken. Met elkaar in gesprek gaan over eventuele knelpunten en wat er door wie gedaan kan worden om het knelpunt weg te nemen. Waarbij steeds de bedoeling leidraad blijft. In goed Nederlands: pas de methode van Ontwerpdenken toe. Dit is een methodologie die gebruikt wordt om (complexe) problemen op te lossen. De mens in zijn situatie staat centraal binnen de methodiek door problemen steeds vanuit de menselijke behoeften te definiëren. Er worden oplossingsrichtingen bepaald die daarbij aansluiten. En het vraagt om een organisatie die creativiteit wil en kan faciliteren. Door medewerkers die komen met een idee te allen tijde te stimuleren het idee te beproeven. Daarbij past geen opgetrokken wenkbrauw, geen opgeheven vingertje maar een houding en reactie van: “Dat gaan we doen.” Simpelweg, omdat creativiteit van waarde is.

• De auteur, Peter Paul J. Doodkorte, is als senior-adviseur verbonden aan Vondel & Nassau, een landelijk werkend adviesbureau voor sociaal domein en overheden

• Meer blogs en ideeën zijn te vinden op Verruim de horizon, De kracht van het alledaagse en Inspirituals